भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे तीन गुरु- तथागत गौतम बुद्ध, महात्मा कबीर आणि महात्मा ज्योतिबा फुले
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणतात की,माझे तीन गुरु आहेत.प्रत्येकाला गुरु असतात,तसे मलाही आहेत.मी काही संन्यासी नाही की बैरागी नाही ;पण माझे पहिले आणि श्रेष्ठ गुरु बुद्ध होय...माझी ठाम खात्री झाली आहे की, जगाचा कल्याण फक्त बौद्ध धर्मच करू शकेल..माझे दुसरे गुरु कबीर होय..माझे वडील कबीरपंथी होते.त्यामुळे कबीराच्या जीवनाचा आणि तत्वांचाही माझ्यावर फार मोठा परिणाम झाला. माझ्या मताप्रमाणे कबीराला बुद्धाच्या तत्वज्ञानाचे खरे रहस्य कळाले होते...माझे तिसरे गुरु म्हणजे जोतिबा फुले होय. शिंपी, कुंभार, न्हावी,कोळी, महार, मांग, चाभारांना माणुसकीचे धडे फुल्यांनीच दिले आणि शिकवले..हे असे माझे तीन गुरु आहेत.यांच्याच शिकवणीने माझे आयुष्य बनले आहे.
तथागत गौतम बुद्ध-
गौतम बुद्ध हे एक महान भारतीय तत्त्वज्ञ, वैज्ञानिक, धार्मिक नेते, एक महान समाजसुधारक आणि बौद्ध धर्माचे संस्थापक होते. गौतम बुद्धांचा जन्म हिंदू धर्मात सिद्धार्थ म्हणून झाला होता, नंतर त्यांनी गृहस्थी जीवनातही प्रवेश केला, परंतु लग्नाच्या काही काळानंतर त्यांनी पत्नी आणि मूल यांचा त्याग केला आणि कौटुंबिक आसक्तीपासून विभक्त होऊन ते बौद्ध धर्मात सामील झाले आणि प्रवर्तक झाले.
भगवान गौतम बुद्ध जगाला जन्म, मृत्यू आणि दु:खांपासून मुक्त करण्याचा मार्ग आणि खऱ्या दिव्य ज्ञानाच्या शोधात होते. यानंतर त्यांनी भौतिकवादी जगात आपला मार्ग शोधला.
गौतम बुद्ध यांचे सुरुवातीचे जीवन
महात्मा गौतम बुद्ध यांचे पूर्ण नाव सिद्धार्थ गौतम बुद्ध होते. त्यांचा जन्म 483 ते 563 इसवी पूर्व मध्ये कपिलवस्तुजवळील नेपाळमधील लुंबिनी येथे झाला. कपिलवस्तुची राणी महामाया देवी यांच्या पोटी गौतम बुद्धांचा जन्म झाला होता.
त्याच्या वडिलांचे नाव शुद्धोधन होते, जो शाक्यांचा राजा होता. पारंपारिक कथांनुसार, त्याची आई मायादेवी होती, जी कोळी कुळातील होती, सिद्धार्थच्या जन्मानंतर 7 दिवसांनी तिचा मृत्यू झाला. त्यानंतर त्यांची मावशी आणि शुद्धोधनाची दुसरी राणी महाप्रजावती गौतमी यांनी त्यांचे संगोपन केले. त्यानंतर त्याचे नाव सिद्धार्थ ठेवण्यात आले.
सिद्धार्थ नावाचा अर्थ आहे “जो सिद्धी प्राप्त करण्यासाठी जन्माला आला आहे”. म्हणजेच, सिद्धार्थाने आपल्या कृतीतून सिद्ध केलेला परिपूर्ण आत्मा, गौतम बुद्ध बनून. त्याच्या जन्माच्या वेळी एका भिक्षूने भाकीत केले होते की हे मूल एक महान राजा किंवा महान धर्माचा प्रचारक असेल आणि नंतर गौतम बुद्धांनी साधू महाराजांची ही भविष्यवाणी खरी ठरविली आणि ते पवित्र बौद्ध धर्माचे आणि समाजाचे प्रवर्तक बनले. समाजात पसरलेल्या वाईट गोष्टी दूर करून त्यांनी समाजात मोठ्या प्रमाणात सुधारणा केली.
त्याच वेळी जेव्हा राजा शुद्धोदनाला ही भविष्यवाणी कळली तेव्हा ते खूप सावध झाले आणि त्यांनी ही भविष्यवाणी चुकीची सिद्ध करण्यासाठी अथक परिश्रम घेतले कारण सिद्धार्थाच्या वडिलांची इच्छा होती की त्याने आपले सिंहासन घेऊन आपल्या मुलाचे कर्तव्य पूर्ण करावे.
यामुळे त्यांनी त्याला आपल्या राजवाड्यातून बाहेरही येऊ दिले नाही. त्यानी सिद्धार्थला वाड्यात सर्व सुखसोयी देण्याचा प्रयत्न केला. परंतु बालक सिद्धार्थाचे मन लहानपणापासूनच या दिखाऊपणापासून दूर होते, त्यामुळे राजाच्या खूप प्रयत्नांनंतरही सिद्धार्थने आपल्या कौटुंबिक आसक्तीचा त्याग केला आणि सत्याच्या शोधात निघाला.
गौतम बुद्ध हे सुरुवातीपासूनच दयाळू व्यक्ती होते. एका कथेनुसार, जेव्हा त्याचा सावत्र भाऊ देवव्रत आपल्या बाणाने एका पक्ष्याला जखमी करतो, तेव्हा गौतम बुद्धांना या घटनेने खूप दुःख झालेले असते. त्यानंतर त्यांनी त्या पक्ष्याची सेवा करून त्याला जीवदान दिले. त्या वेळी गौतम बुद्धांचा स्वभाव इतका दयाळू होता की ते इतरांच्या दुःखात दुःखी व्हायचे. प्रजेचे दुःख राजाला दिसले नाही, पण त्याचा हा स्वभाव राजा शुद्धोदनाला आवडला नाही.
राजा शुद्धोदनाने सिद्धार्थाचे मन शिक्षणात घातले, त्यामुळे सिद्धार्थाने विश्वामित्राकडून शिक्षण घेतले. एवढेच नाही तर गौतम बुद्धांना वेद, उपनिषदांसह युद्धकौशल्यातही पारंगत केले होते. सिद्धार्थला लहानपणापासूनच घोडेस्वारीची आवड होती, तर धनुष्यबाण आणि रथाचा वापर करणाऱ्या सारथीमध्ये इतर कोणीही त्यांची स्पर्धा करू शकत नव्हते.
वयाच्या 16 व्या वर्षी त्यांच्या वडिलांनी सिद्धार्थचा विवाह राजकुमारी यशोधरासोबत केला. ज्यापासून त्यांना एक मुलगा झाला, त्याचे नाव राहुल होते. गौतम बुद्धांचे मन गृहस्थ जीवनात गुंतवून ठेवण्यासाठी त्यांच्या वडिलांनी त्यांना सर्व प्रकारच्या सुविधा उपलब्ध करून दिल्या. सिद्धार्थाच्या वडिलांनी आपल्या मुलाच्या सुखसोयी आणि ऐषोआरामाची विस्तृत व्यवस्था केली होती.
राजा शुध्दोधनाने ऋतूंनुसार आपला मुलगा सिद्धार्थसाठी 3 राजवाडे बांधले. ज्यामध्ये नृत्य आणि गाण्याची सर्व व्यवस्था होती, परंतु या गोष्टी देखील सिद्धार्थला त्याच्याकडे आकर्षित करू शकल्या नाहीत. कारण सिद्धार्थला या भानगडींपासून दूर राहणे आवडत होते, त्यामुळे त्याने त्याकडे विशेष लक्ष दिले नाही. त्याच वेळी, एकदा महात्मा बुद्ध जग पाहण्यासाठी फिरायला गेले, तेव्हा त्यांना एक वृद्ध गरीब माणूस आजारी दिसला, ते पाहून सिद्धार्थचे मन व्याकुळ झाले आणि ते आपल्या दुःखाचा विचार करत राहिले.
त्याच वेळी, दौऱ्यातच सिद्धार्थला एक संन्यासी दिसला, ज्याच्या चेहऱ्यावर समाधान दिसत होते, ते पाहून राजकुमार सिद्धार्थ खूप प्रभावित झाला आणि त्याला खूप आनंद झाला. त्याच वेळी, त्यांनी आपल्या कौटुंबिक जीवनापासून दूर जाण्याचा आणि पत्नी आणि आपल्या मुलाचा त्याग करण्याचा निर्णय घेतला म्हणजेच संन्यासी बनण्याचा निर्णय घेतला. त्यानंतर ते जंगलाच्या दिशेने निघाले.
गौतम बुद्ध यांनी घर सोडले तेव्हा ते केवळ 29 वर्षांचे होते. यानंतर त्यांनी जागोजागी ज्ञानी लोकांकडून ज्ञान घेतले आणि तपश्चर्या मार्गाचे महत्त्व जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला. यासोबतच ते आसन करायलाही शिकले आणि आध्यात्मिक साधना सुरू केली. सर्वप्रथम त्यांनी सध्याच्या बिहारमधील राजगीर ठिकाणी जाऊन रस्त्यांवर भिक्षा मागून आपल्या तपस्वी जीवनाची सुरुवात केली. त्याच वेळी राजा बिंबिसाराने गौतम बुद्ध सिद्धार्थ यांना ओळखले आणि त्यांची शिकवण ऐकून त्यांना सिंहासनावर बसण्याची संधी दिली, परंतु त्यांनी नकार दिला.
याशिवाय काही काळ आंतरिक शांतीच्या शोधात त्यांनी देशभर फिरून ऋषीमुनींना भेटायला सुरुवात केली. त्या काळात त्यांनी संन्यासीप्रमाणे अन्नत्याग करून जीवन व्यतीत केले. या दरम्यान ते शरीराने खूप अशक्त झाले पण त्यांना समाधान मिळाले नाही, त्यानंतर त्याच्या लक्षात आले की आपल्या शरीराला इजा करून देवाची प्राप्ती होऊ शकत नाही.मग त्यांनी योग्य मार्गाने ध्यान करण्यास सुरुवात केली, त्यानंतर त्यांच्या लक्षात आले की कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक चांगला नाही आणि आपल्या देवाच्या फायद्यासाठी स्वतःला दुखापत करणे हा गुन्हा आहे. एवढेच नाही तर हे सत्य जाणून घेतल्यानंतर महात्मा गौतम बुद्धांनी तपश्चर्या आणि उपवासाच्या पद्धतींचाही निषेध केला.
एके दिवशी गौतम बुद्ध बुद्धगयाला पोहोचले. त्या काळात ते खूप थकले होते, वैशाखी पौर्णिमेचा दिवस असल्याने ते विश्रांतीसाठी पिंपळाच्या झाडाखाली बसले आणि ध्यान करू लागले. या दरम्यान भगवान गौतम बुद्धांनी सत्याचा शोध घेईपर्यंत येथून हलणार नाही अशी शपथ घेतली. 49 दिवसांच्या ध्यानानंतर त्यांना एक दिव्य प्रकाश आपल्या दिशेने येताना दिसला.
गौतम बुद्धाच्या शोधातील हा एक महत्वाचा भाग होता. या दरम्यान त्यांनी शोधून काढले की सत्य प्रत्येक मनुष्याजवळ असते आणि ते बाहेरून शोधणे निराधार आहे. या घटनेनंतर ते गौतम बुद्ध म्हणून ओळखले जाऊ लागले. याच वेळी त्या झाडाला बोधिवृक्ष असे नाव पडले आणि त्या जागेला बोधगया म्हटले गेले. यानंतर त्यांनी पाली भाषेत बौद्ध धर्माचा प्रचार केला.
त्या काळी पाली ही सर्वसामान्यांची भाषा होती. इतर प्रवर्तकांनी त्या काळात संस्कृत भाषेचा वापर केल्यामुळे लोकांनी ते सहज स्वीकारले. जे लोकांना समजणे थोडे कठीण होते. यामुळे लोक गौतम बुद्ध आणि बौद्ध धर्माकडे अधिकाधिक आकर्षित झाले. लवकरच लोकांमध्ये बौद्ध धर्माची लोकप्रियता वाढली. यानंतर हजारो अनुयायी भारतातील विविध प्रदेशात पसरले. आणि एक संघ तयार झाला.
याचबरोबर या संघाने बौद्ध धर्माची शिकवण संपूर्ण जगापर्यंत पोहोचवली. त्यानंतर बौद्ध धर्माच्या अनुयायांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत गेली. गौतम बुद्धांनी लोकांना सत्याचा मार्ग दाखवून सोप्या मार्गावर चालण्याची शिकवण दिली.
कोणत्याही धर्माचे लोक बौद्ध धर्म स्वीकारू शकत होते कारण ते सर्व जाती-धर्मांपासून दूर होते. गौतम बुद्धांना हिंदू धर्मात भगवान विष्णूचे रूप मानले गेले होते, म्हणून त्यांना भगवान बुद्ध म्हटले जाऊ लागले. याशिवाय इस्लाममध्ये बौद्ध धर्माचेही वेगळे स्थान होते. बौद्ध धर्मात अहिंसेचा अवलंब करून सत्याचा मार्ग अवलंबत सर्व मानवजातीला, पशु-पक्षी यांना समान प्रेम करण्यास सांगितले. महात्मा बुद्धांचे वडील आणि त्यांचा मुलगा राहुल या दोघांनीही नंतर बौद्ध धर्म स्वीकारला.
सम्राट अशोकाने गौतम बुद्धांच्या शिकवणी आणि प्रवचनांचा सर्वाधिक प्रचार केला. खरे तर, कलिंग युद्धातील नरसंहारामुळे व्यथित झाल्यानंतर सम्राट अशोकाचे मन बदलले आणि महात्मा बुद्धांच्या शिकवणीचा अंगीकार करून त्यांनी शिलालेखांच्या माध्यमातून ही शिकवण लोकांपर्यंत पोहोचवली. एवढेच नाही तर सम्राट अशोकाने परदेशात बौद्ध धर्माच्या प्रचारातही महत्त्वाचे योगदान दिले.
गौतम बुद्धांचे परिनिर्वाण
वयाच्या 80 व्या वर्षी गौतम बुद्धांनी त्यांचे निर्वाण घोषित केले. समाधी घेतल्यानंतर गौतम बुद्धांच्या अनुयायांनी बौद्ध धर्माचा प्रचंड प्रसार केला. त्या काळात महात्मा बुद्धांनी दिलेली शिकवण जनसामान्यांपर्यंत नेण्यासाठी प्रयत्न केले गेले आणि मोठ्या प्रमाणावर लोकांनी बौद्ध धर्माची शिकवणही पाळली. भारताशिवाय चीन, थायलंड, जपान, कोरिया, मंगोलिया, ब्रह्मदेश, श्रीलंका आदी देशांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला होता.
महात्मा कबीर -
कबीर हे उत्तर भारतातील एक सुप्रसिद्ध संत म्हणून प्रसिद्ध आहेत. संत कबीर यांचा जन्म इ.स. ११४९ साली झाला असे काहीजण मानतात तर, कुणी ते १३९९ मध्ये जन्माला आले असे म्हणतात. महान संत कबीर म्हणजे काळाच्या पुढे असलेले कवी संत समाज सुधारक होते. संत कबीर भारतीय भूमी मध्ये जन्म घेतलेल्या श्रेष्ठ संत यापैकी एक गुरू होत. धार्मिक थोतांडावर कडक आसूड ओढणारे आणि हजारो ग्रंथांचे पांडित्य खुजे करणाऱ्या प्रेमाच्या अडीच अक्षराचा मंत्र सांगणारे पुरोगामी संत म्हणजे कबीर. त्यांनी तत्कालीन प्रचलित असणाऱ्या धर्मातील अंधश्रद्धा व अनिष्ट प्रथा यावर दोह्याच्या माध्यमातून टीका केली. त्यांच्या लिखाणामुळे तत्कालीन अनिष्ट प्रथा आणि अंधश्रद्धा पसरवणारे भोंदू बाबा व बुवा सनातनी यांचे धाबे दणाणले होते. संत कबीर यांनी लिहिलेले बहुतांश दोहे यावर विज्ञानवादी बुद्ध धम्माचा प्रभाव दिसतो. संत कबीर हे सत्य, विज्ञान व कर्मसिद्धान्त यांवर लिहीत. त्यांचा लिखाणामुळे संत कबीर संपूर्ण जगाममध्ये प्रसिद्ध झाले. डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी संत कबीर यांना गुरू मानले. एवढ्या शतकानंतरही महान संत कबीर यांनी लिहिलेले दोहे आजही समर्पक वाटतात. असे हे 'कबीर के दोहे' युगानुयुगे विज्ञानवादी शिकवण देऊन सतत जगाला प्रेरणा देत राहतील, असे वाटते.
जीवन परिचय
खेमराज श्रीकृष्णदास यांनी प्रकाशित केलेल्या हस्तलिखित "कबीर सागर" ग्रंथातील मजकूर :-
ज्येष्ठ पौर्णिमेस काशीमधील लहरतारा नावाच्या सरोवरात एक प्रखर तेजस्वी प्रकाशामध्ये कबीर साहेब एका कमळाच्या फुलावर प्रकट झाले. हा सर्व प्रसंग तेथे असलेल्या अष्टानंदऋषींनी पाहिला होता. कर्मधर्म संयोगाने काशीतले एक मुस्लिम जोडपे त्यांचे नाव निरू व नीमा होते तेथून जात असताना नीमा पाणी पिण्यासाठी त्या सरोवरकडे गेली. तेव्हा तिची नजर त्या तेजस्वी बालकावर पडली, आणि ते जोडपे त्या बालकाला आपल्या सोबत घेऊन गेले. त्या मुलाचे नाम ठेवण्यासाठी निरूने मौलवीना बोलवले, तेव्हा ज्या ज्या वेळेस कुराण शरीफ उघडू पहिले त्या त्या वेळेस कुराण शरीफ मध्ये सर्वत्र फक्त कबीर कबीर नावच वाचण्यास मिळाले. कबीरचा अर्थ होतो सर्वज्ञ/सबसे बडा. पण हे नाव ठेवण्याची मौलवीची मुळीच इच्छा नव्हती. पण इच्छा नसतांनाही त्यांचे नाव कबीर ठेवण्यात आले, आणि पुढे ते बालक महान कवी व संत कबीर नावाने प्रसिद्ध झाले.
कबीर जरी मुस्लिम कुटुंबात रहात होते तरी ते आदिरामाचे उपासक होते. संत कबीर यांनी विवाह केलेला नव्हता. कमाल नावाचा मुलगा आणि कमाली नावाची मुलगी त्यांची मानलेली मुले होती. कबीर हे काशीत विणकर म्हणून काम करत होते. ते आयुष्यभर काशीमध्येच राहिले पण मगहर येथून ते सशरीर हा मृ्त्युलोक सोडून निजधामाला गेले
"सकल जनम शिवपुरी गंवाया।
मरती बार मगहर उठि आया।
त्यांचा मृत्यू इ.स. १५९८ साली झाला असे मानले जाते.
हिंदू पंचांगानुसार ज्येष्ठ पौर्णिमेला कबीर जयंती असते.
भारत सरकारने १९५२ साली कबीर यांच्यावर पोस्टाचे तिकीट काढले होते.
महात्मा ज्योतिबा फुले-
आधुनिक भारतीय इतिहासात शूद्र-आतिशूद्र, महिला आणि शेतकरी यांच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे पहिले नायक आहेत. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बुद्ध , कबीर यांच्यासमवेत ज्योतिबा फुले यांना आपला तिसरा गुरु मानले आहेत. 'शूद्र पुर्वी कोण होते?' हे पुस्तक महात्मा फुले यांना समर्पित करताना बाबासाहेबांनी लिहिले की, हिंदू धर्मातील उच्च जातीचे लोक निम्न जातीच्या लोकांशी 'गुलाम म्हणून बघतात तेव्हा त्या लोकांना तुम्ही गुलाम नाही म्हणून महात्मा फुले त्यांना जाणिव निर्माण करतात हे कार्य देशाला स्वातंत्र्य मिळण्यापेक्षा खूप महत्त्वाचे आहे आणी म्हणुन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी महात्मा फुले यांना ते ग्रंथ अर्पण केले. महात्मा फुले यांनी 'जाती विवेकाचा निर्णय' या ग्रंथात (1865) मध्ये लिहिले आहे की धर्मग्रंथात वर्णन केलेले विकृत जाती-भेदभाव शतकानुशतके हिंदूंचे मन गुलाम करीत आहे. त्यांना या पळवाटातून मुक्त करण्याशिवाय यापेक्षाही महत्त्वाचे काहीही असू शकत नाही. बाबासाहेबांनी आपल्या प्रसिद्ध ग्रंथात 'डिस्ट्रक्शन टू कॅस्ट सिस्टम' म्हणजेच 'अ‍ॅनिहिलेशन ऑफ कास्ट' मध्ये, त्याच तत्त्वाचे अनुसरण करून जातीव्यवस्थेचे स्रोत असणारे मनुस्मृती शास्त्र नष्ट करण्याचे आवाहन केले आहे.जोतीराव फुले यांचा जन्म 11 एप्रिल 1827 रोजी महाराष्ट्रातील शूद्र वर्णातील माळी जातीमध्ये झाला. माळी जातीमुळे फुले हा शब्द त्यांच्या नावावर आला आहे. त्यांच्या वडिलांचे नाव गोविंदराव आणि आईचे नाव चिमणाबाई होते. फुले एक वर्षाची असताना त्यांची आई चिमणाबाई यांचे निधन झाले. तेव्हा गोविंदराव यांची बहीण जोतीबा फुले यांची आत्या सगुनाबाई यांनी त्यांना मोठे केले. सगुणाबाईंनी ही आधुनिक विचारांच्या होत्या त्यांनी तेच संस्कार जोतिराव फुले यांच्यावर केले.
सन 1818 मध्ये भीमा कोरेगाव युद्धानंतर ब्रिटिशांनी पेशव्याच्या राजवटीचा अंत केला असला तरी त्यांच्या जातीवादी विचारसरणीने लोकांच्या सामाजिक जीवनावर खुप पगडा होता . पुण्यात शूद्र-आतिशूद्रस आणि महिलांसाठी शिक्षणाची दारे बंद होती. सर्व प्रथम, ख्रिश्चन मिशनरी यांनी शूद्र-अति-शूद्र आणि स्त्रियांसाठी शिक्षणाची दारे उघडली. वयाच्या सातव्या वर्षी जोतिराव यांना शिक्षणासाठी शाळेत पाठवले गेले, परंतु लवकरच जोतिराव यांचे वडील गोविंदराव यांनी सामाजिक दबावातून त्यांना शाळेतून काढून आपल्या सोबत शेतात काम करण्यास सुरवात केली. पण जोतिराव यांची उत्सुकता आणी प्रतिभा पाहून उर्दू-पर्शियन विद्वान गफर बेग आणि ख्रिश्चन लेखक लिजित साहेब प्रभावित झाले. त्यांनी गोविंदरावांना जोतिराव यांना शिक्षण घेण्यासाठी शाळेत पाठवावे अशी विनंती केली आणि जोतिराव पुन्हा शाळेत जाऊ लागले.दरम्यान, वयाच्या 13 व्या वर्षी जोतिराव यांचे 9 वर्षांच्या सावित्रीबाई फुले यांच्याशी 1840 मध्ये लग्न झाले. 1847 मध्ये, जोतिराव यांनी स्कॉटिश मिशनच्या इंग्रजी शाळेत शिक्षण सुरू केले. येथेच विद्यार्थी जोतिराव यांची आधुनिक ज्ञान विज्ञानाची ओळख झाली.
स्कॉटिश मिशन स्कूलमध्ये प्रवेश घेतल्यानंतर समानता आणि स्वातंत्र्याचा विचार जोतिराव फुले यांना परिचय झाला आणि . त्यांच्यासमोर एक नवीन विश्व उघडले. तर्क हे त्याचे सर्वात मोठे शस्त्र बनले. त्यांनी तर्क आणि न्यायाच्या जोरावर प्रत्येक गोष्टीची चाचपणी सुरू केली. तो आजूबाजूच्या समाजाकडे नव्या दृष्टीकोनातून पाहू लागले . यावेळी वैयक्तिक आयुष्यात त्यांना जातीचा जाचाचा अपमान सहन करावा लागला. या घटनेमुळे वर्ण-वर्णव्यवस्था आणि ब्राह्मणवाद या किती भयानक भेसूर आहे यांची जाणीव त्यांना झाली.
1847 मध्ये त्यांनी आपले शिक्षण पूर्ण केले. ज्योतिबा फुले यांना हे माहित होते की शिक्षण हे अज्ञान दूर करण्याचे शस्त्र आहे ज्यावरून शूद्र-आतिशुद्र आणि स्त्रिया मुक्त होऊ शकतात. त्यांनी त्यांच्या एका कवितांमध्ये लिहिले आहे - विद्या विना मती गेली मती विना नीती गेली नीती विना गती गती विना वित्त गेले एवढे अनर्थ एका अविद्या ने केले
अविघा ने काय केले हे जोतीबांनी आपल्या कवितेमधून शुद्रांना सांगितले.. सर्वप्रथम त्यानीं आपल्या घरात शिक्षणाची ज्योत पेटविली. पत्नी सावित्रीबाई फुले यांचे शिक्षण शिकवून त्यांना ज्ञान विज्ञानाने सुसज्ज केले. त्यांनी सावित्रीबाई च्या विचार कक्षा रुंदावत व्यापक भावना भरली की पुरुष आणि स्त्रिया दोघेही समान आहेत. जगातील प्रत्येक माणूस स्वातंत्र्य आणि समानतेसाठी पात्र आहे. ज्योतिबा यांनी सावित्रीबाई फुले, सगुणाबाई, फातिमा शेख आणि इतर आपल्या सहकारी सोबत हजारो वर्षांपासून शिक्षणापासून वंचित राहिलेल्या ना शिक्षणाचा मार्ग दाखवुन त्यांना मानवी हक्कांची जाणीव करुन दिली. या कल्पनांना प्रत्यक्षात आणत फुले दाम्पत्याने 1848 मध्ये मुलींसाठी पहिली शाळा उघडली. ही शाळा महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण भारतात मुलींसाठी सुरु केलेली पहिली शाळा होती. जोतीराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी ही शाळा उघडत पाखंडी लोकांना आणी विषमता पेरणाऱ्या धर्मग्रंथांना उघडपणे आव्हान दिले. शूद्र-अति-शूद्रांना आणि स्त्रियांना शिक्षणाने अन्याय आणि अत्याचारांवर आधारित सामाजिक व्यवस्थेला नष्ट करणे हे फुले यांचे उदीष्टे होते.1873 मध्ये त्यांच्या 'गुलामगिरी' या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत त्यांनी हे पुस्तक लिहिण्याचा हेतू या शब्दात व्यक्त केला - शेकडो वर्षांपासून शूद्र, अतिशुद्र लोक ब्राह्मणांच्या राजवटीत त्रस्त आहेत. या अन्यायकारक लोकांची सुटका कशी करावी हे सांगणे हा या पुस्तकाचा उद्देश आहे. ' जोतीबा फुले हे जसे शूद्र आणि आतिशूद्रांच्या मुक्तिसाठी प्रयत्न करीत होते, तसेच ते महिला स्त्री मुक्तीसाठी प्रयत्नशील होते. त्यांनी स्त्रियांबद्दल लिहिले आहे की 'स्त्रिया-शिक्षणाची दारे पुरुषांनी बंद केली होती. जेणेकरुन त्याला मानवी हक्क कळत नसावेत. 'महिला मुक्तीसाठी असा कोणताही लढा नाही, जो ज्योतिबा फुले यांनी आपल्या काळात लढा दिला . ज्योतिबा फुले व सावित्रीबाई यांनी आपल्या कुटूंबाला स्त्री पुरुष समानतेचे मूर्त रूप बनवून समाज आणि राष्ट्रातील समानतेच्या संघर्ष करित राहिले. फुले यांनी एकत्रितपणे समाजसेवा सामाजिक संघर्षाचा मार्ग निवडला. सर्व प्रथम, त्याने हजारो वर्षांपासून वंचित लोकांसाठी शिक्षणाचे दरवाजे उघडले. विधवांसाठी आश्रम बांधून त्या विधवेने पुनर्विवाहासाठी प्रोत्साहित केले आणि अस्पृश्यांसाठी स्वतःची घरचा पाण्याचा हौद दलित पीडित लोकांसाठी खुला केला . हे सर्व करतांना त्यांना हे चांगलेच समजले होते की ब्राह्मणवाद नष्ट केल्याशिवाय अन्याय, विषमता आणि गुलामी संपणार नाहीत. यासाठी त्यांनी 24 सप्टेंबर 1873 रोजी 'सत्यशोधक समाजा'ची स्थापना केली. पौराणिक मान्यतांचा विरोध करणे, शूद्र आणि अतिशुद्रांना वर्णद्वेषांच्या जाळ्यातून मुक्त करणे, पुराणांद्वारे पोषित केलेली जन्मजात गुलामीतून मुक्तता करणे हे सत्यशोधक समाजाचे उद्दीष्ट होते. त्यातून फुले यांनी ब्राह्मणवादाविरूद्ध सांस्कृतिक क्रांती सुरू केली. 1890 मध्ये जोतीराव फुले यांच्या निधनानंतर, सावित्रीबाई फुले यांनी सत्यशोधक समाजाचे नेतृत्व करण्याची जबाबदारी स्वीकारली. शूद्र, आतिशूद्र आणि स्त्रिया व्यतिरिक्त जोतीराव फुले ज्या समाजासाठी सर्वात जास्त संघर्ष केला तो हा समाज शेतकर्‍यांचा होता. 1883 मध्ये लिहीलेल्या "शेतकर्‍यांचा आसूड " या ग्रंथात त्यांनी शेतकर्‍यांची दयनीय अवस्था जगासमोर आणली. ते म्हणाले की, धर्माच्या नावाखाली भट्ट-ब्राह्मणांचा वर्ग, कारभाराच्या नावाखाली वेगवेगळ्या पदे भूषविणा अधिकारी यांचा वर्ग आणि सेठ-सावकारांचा वर्ग यानी शेतकर्‍यांला लुटले असून शेतकरी असहाय्य सर्व काही सहन करत आहे आणि आजही त्यांनी मांडलेल्या विचारांची सत्यता दीसून येत आहे. . हे पुस्तक लिहिण्यामागील हेतू वर्णन करताना ते लिहितात की 'सध्या धर्म आणि राज्याशी संबंधित अनेक कारणांमुळे शूद्र-शेतकरी अत्यंत भयावह स्थितीत पोहोचले आहेत. या परिस्थितीच्या काही कारणांवर चर्चा करण्यासाठी हे पुस्तक तयार केले गेले आहे. "जोतिराव फुले एक विचारवंत, लेखक आणि अन्यायाविरूद्ध सतत लढणारे योद्धा होते. ते दलित-बहुजन, महिला आणि गरीब लोकांच्या नवजागाराचे नेते होते. शोषण-अत्याचार आणि अन्याय यावर आधारित ब्राह्मणवादी व्यवस्थेच्या सत्यतेचा पर्दाफाश आणि आव्हान करण्यासाठी त्यांनी अनेक ग्रंथ लिहिले. ज्यामध्ये प्रमुख रचना खालीलप्रमाणे आहेतः 1) तृतीय रत्न (नाटक,1885 ), 2)- छत्रपती राजा शिवाजीचा पोवाडा (1869) ,3) - ब्राह्मण चातुर्य (1869), 4 )- गुलामगिरी (1873 ), 5) - शेतकऱ्याचा आसूड (1883), 6) - सार्वजनिक सत्यधर्म पुस्तक (1889), असे अनेक ग्रंथ लिहिले. 1890 मध्ये ज्योतिबा फुले आम्हाला सोडुन गेले असले तरी सावित्रीबाई फुले यांच्यासह ज्योतिबा फुले यांनी शूद्र-आतिशूद्र आणि महिलांच्या शोषणाविरूद्ध मशाल पेटविली, नंतर ती मशाल सावित्रीबाई फुले यांनी पेटविली. सावित्रीबाई फुले यांच्यानंतर शाहूजी महाराजांनी ही मशाल आपल्या हातात घेतली. नंतर त्यांनी ही मशाल डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या हाती दिली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी मशालला सामाजिक परिवर्तनाच्या ज्वालामध्ये रुपांतर केले.
